Postępowanie o nadanie stopnia doktora w dziedzinie nauk teologicznych (www.chat.edu.pl)
Mateusz Jelinek, Religijna funkcja ateizmu w systemie filozoficzno-teologicznym Paula Tillicha, Warszawa 2022, ss. 262.
Praca poświęcona jest religijnej funkcji ateizmu w systemie filozoficzno-teologicznym Paula Tillicha. Istnienie Boga wydaje się podstawowym założeniem religii chrześcijańskiej. Bardzo często uważane jest przez wierzących za twierdzenie fundamentalne i niepodlegające żadnej dyskusji. Dla wielu przekonanie o istnieniu Boga stanowi kryterium, dzięki któremu można odróżnić wierzących od niewierzących. Wiara jest wtedy interpretowana przez pryzmat intelektualnego uznawania istnienia najwyższego bytu zwanego Bogiem. Słownikowe definicje pojęcia „religia” rozpoczynają się od ujęcia go jako „zespół wierzeń dotyczących istnienia Boga lub bogów”. Jednocześnie poprzez ateizm rozumie się „pogląd zaprzeczający istnieniu Boga”. Tym samym ateizm postrzegany jest jako wróg i zwykłe zaprzeczenie religii, ponieważ narusza jej podstawowe założenie teoretyczne. Takie potoczne i proste rozumienie może być jednak bardzo mylące, szczególnie gdy zwróci się uwagę na najbardziej wpływowych teologów ewangelickich XX wieku. Jednym z nich był Paul Tillich, który podkreślał wagę zaakceptowania krytyki ateistycznej. Wynikało to z jego fundamentalnego założenia, że to, co kryje się za słowem „Bóg” jest nieuwarunkowane i znajduje się poza uwarunkowującą kategorią istnienia. Tillich w ateizmie widział sprzymierzeńca teologii. Sformułował on nawet pojęcie religijnej funkcji ateizmu, która polega na przypominaniu, że akt religijny dotyczy tego, co bezwarunkowo transcendentne i, że reprezentacje tego, co bezwarunkowe, nie są obiektami, o których istnieniu lub nieistnieniu można by dyskutować.
Tezą stawianą w prezentowanej rozprawie jest stwierdzenie, że teologia Paula Tillicha zawiera elementy ateistyczne, które leżą u podstaw jego myślenia systematycznego. Choć na pierwszy rzut oka wydaje się, że ateizm prowadzi jedynie do destrukcji każdego przedsięwzięcia teologicznego, to w rzeczywistości pełni ważną funkcję religijną, która chroni teologię przed elementami bałwochwalczymi oraz przywraca Bogu absolutność i ostateczność. Jeżeli religia ma dosięgać Boga, czyli tego, co ostateczne i nieuwarunkowane, to musi zawierać w sobie ateizm, który neguje każdy wstępny i uwarunkowany wyraz Boga.
W pracy ukazano miejsce religijnej funkcji ateizmu w całości systemu XX-wiecznego teologa ewangelickiego wraz z jego znaczeniem i konsekwencjami. Istotne z punktu widzenia celu pracy i postawionej tezy było ukazanie założeń filozoficznych myśli Tillicha wraz z ontologicznymi i epistemologicznymi elementami jego struktury oraz wyjaśnienie podstawowych pojęć religijnych i teologicznych w kontekście całego systemu.
Rozprawa zawiera trzy rozdziały merytoryczne. Rozdział pierwszy poświęcony jest systemowi ontologicznemu Tillicha wraz z kontekstem historycznym i epistemologicznym jego myśli. Porusza on kwestię myślenia metafizycznego, które jest podstawą systemu filozoficzno-teologicznego Tillicha. Pojawia się pytanie o sens i uzasadnienie metafizycznych rozważań, które wydają się wątpliwe, zarówno z perspektywy filozofii, jak i teologii. Omawiany myśliciel definiuje metafizykę jako analizę elementów w napotykanej rzeczywistości, które należą do jej uniwersalnej struktury. Właściwą metafizyką dla niego jest ontologia, która racjonalnie bada strukturę bytu wraz z obecnymi biegunowościami i formami kategorialnymi, jakie pojawiają się w spotkaniu człowieka z rzeczywistością. Ta część rozprawy ukazuje znaczenie metafizyki dla całego przedsięwzięcia filozoficzno-teologicznego. Zrekonstruowano w niej ontologię Tillicha wraz z podstawowymi strukturami i pojęciami, które determinują jego sposób myślenia i stanowią bazę pojęciową dla dalszych rozważań. Ontologia Tillicha objaśniana jest poprzez cztery poziomy. Na pierwszym poziomie znajduje się podstawowa struktura ontologiczna, która zakładana jest w każdym doświadczeniu. Jest to struktura jaźni i świata. Podstawowa struktura ma znaczenie dla racjonalności, która umożliwia umysłowi odbieranie i przekształcanie rzeczywistości. Jaźń i świat w funkcji poznawczej człowieka rozpada się na strukturę podmiotu i przedmiotu. Wszystko, co wchodzi w relację poznawczą z człowiekiem, staje się dla niego jako podmiotu przedmiotem. W każdym poznaniu obecny jest podmiot (jaźń), który coś poznaje oraz obiekt (świat), który jest poznawany. Ta struktura jest nieunikniona w sensie logicznym, ale niesie również konsekwencje ontologiczne. Gdy Bóg zostaje wprowadzony w strukturę podmiotowo-przedmiotową, to wtedy staje się jednym z bytów, pośród innych obiektów – przestaje być podstawą wszelkiego bycia. Dla podmiotu jest bytem obok podmiotu, który uczynił z niego obiekt poznania. Jest to groźba religijnej obiektywizacji. Teologia żyje w ciągłym zagrożeniu czynienia z Boga obiektu. Na drugim poziomie ontologicznych rozważań znajdują się biegunowe elementy ontologiczne, które konstytuują wspominaną strukturę jaźni i świata. Wymienia się trzy biegunowości (indywidualizacja i partycypacja, dynamika i forma, wolność i przeznaczenie), które są jakością wszystkiego. Z kolei na trzecim poziomie znajduje się doktryna skończoności, która w jedności z wolnością jest podstawą istnienia (egzystencji). Według tego poziomu ontologicznych rozważań człowiek żyje w skończoności, która z jednej strony umożliwia mu zadanie pytania o bycie oraz wykroczenie poza granice własnego i każdego innego bytu, ale z drugiej strony wskazuje na ograniczenie. Skończoność uobecnia się zarówno w podstawowej strukturze ontologicznej, jak i w elementach ontologicznych. Wszystko jest ograniczone przez niebycie, z wyjątkiem bycia samego. Z kolei na ostatnim poziomie ontologicznych rozważań znajdują się kategorie, które są formami, w jakich umysł ludzki uchwytuje i kształtuje rzeczywistość. Czytając Kanta przez pryzmat Heideggera, Tillich dostrzega w kategoriach doktrynę skończoności, gdyż każda forma kategorialna wyraża zarówno bycie, jak i niebycie, któremu podlega wszystko, co jest. Analiza systemu ontologicznego Tillicha ukazała uwarunkowującą strukturę umysłu i rzeczywistości, która determinuje skończoność człowieka i wszystko to, co wchodzi z nim w relację. Tym samym uprzedmiotowiająca struktura ludzkiego poznania uniemożliwia sensowne myślenie i mówienie o tym, co wykracza poza skończone pojęcia i kategorie. Świadomość naturalnego uprzedmiotawiania ma kluczowe znaczenie dla religijnej funkcji ateizmu.
Drugi rozdział pracy poświęcony został religijnemu aspektowi systemu Tillicha ze szczególnym uwzględnieniem kategorii teologicznych i religijnych. Już na początku poruszono kwestię możliwości i konieczności pytania o Boga, która ujawnia się w skończonej naturze człowieka. Problem ten został omówiony na podstawie dowodów (ontologicznego i kosmologicznego) na istnienie Boga. Według Tillicha, pomimo ich wątpliwej formy dowodowej i nieadekwatności pojęcia „istnienia”, są one kluczowe ze względu na sygnalizowanie elementu bezwarunkowego w umyśle i rzeczywistości oraz ukazanie skończoności bytu ludzkiego. Pytanie o Boga, które jest istotnym zagadnieniem dla filozofii religii, stanowi przejście z perspektywy filozoficznej do teologicznej. W związku z czym kolejna część pracy poświęcona jest naturze teologii, jej stosunku do filozofii oraz metodologii. Wyszczególniając teologię od filozofii i nauk szczegółowych, Tillich stwierdza, że „obiektem” teologii jest „to, co ostatecznie nas obchodzi”. Oznacza to, że przedmiotu teologii nie można zobiektywizować do samego przedmiotu, który jest badany i opisywany w oderwaniu od podmiotu. Koniecznym elementem jest postawa ostatecznego zatroskania, która, gdy człowiek jest pod jej władzą, umożliwia poznanie i ujęcie tego, o co jest się ostatecznie zatroskanym. Specyficzne rozumienie teologii u Tillicha posiada istotne znaczenie dla doktryny Boga i religijnej funkcji ateizmu. W części tej poruszone zostaje również pojęcie „wiary” jako stanu bycia pochwyconym przez to, co człowieka ostatecznie obchodzi. Z tej perspektywy Tillich zwalcza popularne zniekształcenia sensu wiary, a największe zagrożenie dostrzega w intelektualnym wypaczeniu, które sprowadza ją do przekonania [belief] o niskim stopniu oczywistości. W kolejnej części pracy uwagę poświęcono teorii symbolu religijnego. Symbolizm Tillicha występuje jako wprowadzenie do doktryny Boga, gdyż stanowi opracowanie podstawowego języka religijnego, którym można sensownie posługiwać w odniesieniu do ostatecznej rzeczywistości jaką jest Bóg. Jak zauważono, o czymkolwiek człowiek pomyśli, zostanie to wtłoczone w strukturę skończoności i stanie się dla człowieka jako podmiotu obiektem. Tym samym mówienie czy myślenie o Bogu, uwarunkowuje Go i czyni z Niego obiekt obok innych obiektów. Taki istniejący Bóg byłby częścią rzeczywistości i zostałby podporządkowany strukturze rzeczywistości. Ta niemożliwość sensownego mówienia o Bogu znajduje jednak rozwiązanie w języku symbolicznym, który zawiera w sobie autonegację i otwarcie na to, co przekracza dosłowność. Symbol ukrywa w sobie element negatywny (negujący siebie) i w dialektycznym napięciu z elementem afirmatywnym pozwala zrozumieć sens religijnej funkcji ateizmu. W następnej części rozdziału omówiono Tillichowską doktrynę Boga. Za pomocą metody fenomenologicznej Tillich stwierdza, że bogowie nie są obiektami we wszechświecie, ale są wyrazami ostatecznego zatroskania. Bóg jest nazwą tego, co człowieka ostatecznie obchodzi. Świętość urzeczywistnia się poprzez konkretne i skończone obiekty, które jako święte mają analogiczny status do symboli, gdyż są reprezentacjami ostatecznego zatroskania. Święte obiekty mają tendencję to stawania się demonicznymi, gdyż grozi im, że ich świętość zostanie uznania za ich nieodłączną cechę. Skończone obiekty zostaną wtedy uznane za ostateczne. Pojęcie ostateczności prowadzi do filozoficznego pojęcia bycia samego. Jest to pojęcie, poza które umysł ludzki nie może wyjść. Tillich utożsamia absolut religijny (Bóg) z absolutem filozoficznym (byciem samym). W takim znaczeniu Bóg znajduje się poza istnieniem i nieistnieniem, gdyż nie jest On „czymś istniejącym”, ale jest gruntem i otchłanią wszystkiego, co istnieje. Nie można pojąć Boga za pomocą twierdzenia o istnieniu jakiegoś bytu obok innych bytów. Oznaczałoby to podporządkowanie Boga strukturze skończoności. Uznanie Boga za bycie samo jest jedynym możliwym sposobem dla umysłu człowieka, aby zachować Jego ostateczność i nieuwarunkowanie. Prowadzi to jednak do pytania jak sensownie można zrozumieć kwestię życia Boga, jego twórczości i relacyjności (w tym osobowości). Zostało to omówione na samym końcu rozdziału.
Po nakreśleniu systemu filozoficzno-teologicznego kolejnym krokiem badawczym było przeanalizowanie wybranych tekstów Tillicha, w których pojawia się explicite kwestia istnienia i nieistnienia Boga, problem teizmu oraz ateizmu wraz z jego religijną funkcją. Religijną funkcję ateizmu konstytuują dwa kluczowe elementy. Z jednej strony jest to świadomość religijnego uprzedmiotowienia tego, co nieuwarunkowane. Z drugiej strony jest też świadomość religijnego przekraczania każdego uwarunkowanego wyrazu w kierunku tego, co ostateczne. W rozdziale trzecim omówiono 14 tekstów, które ukazują, że choć pojęcia takie jak teizm i ateizm na przestrzeni lat mogły otrzymywać różne znaczenia, to stale obecna była świadomość wspomnianych dwóch konstytutywnych elementów. W najstarszym badanym tekście pojawia się pozytywna ocena teizmu, który stanowi alternatywę dla uprzedmiotawiającego deizmu i panteizmu. W późniejszym tekście Tillich dostrzega w teizmie immanentnie zawarty ateizm, który chroni ideę Boga przed zaszeregowaniem go w świecie istniejących obiektów. Jednak w kolejnych tekstach pojawia się dystans wobec pojęcia teizmu, który utożsamiany jest z supranaturalizmem. Jeszcze silniej pojawia się potrzeba podkreślania znaczenia ateizmu dla wiary i religii. Religijna funkcja ateizmu jest konieczna, ponieważ współczesny świat uczynił z Boga obiekt pośród innych obiektów, gdzie Bóg jest uwarunkowanym bytem, podporządkowanym indywidualizacji i niezdolnym do partycypacji. Najszerszą analizę teizmu i ateizmu Tillich przeprowadza w dziele pt. „Męstwo bycia”, gdzie ukazuje z jednej strony nieokreśloność tych pojęć, a z drugiej potrzebę przekroczenia teizmu teologicznego, ponieważ uwarunkowuje on Boga w strukturze podmiotu i przedmiotu. Biorąc pod uwagę również kazania Tillicha można wyszczególnić trzy różne znaczenia słowa „ateizm”. Pierwszy jest tożsamy z religijną funkcją ateizmu i oznacza zanegowanie istnienia Boga w celu ukazania Jego nieuwarunkowane i ostatecznego charakteru. Drugi oznacza egzystencjalną ucieczkę przed Bogiem, który jawi się jako prawda i prawdziwy esencjalny byt. Trzecie znaczenie ateizmu pojawia się w ostatnim analizowanym tekście, jest to obojętność względem pytania o to, co człowieka ostatecznie obchodzi.
W kolejnej części rozdziału omówione zostały trzy popularne koncepcje myśliciela, w których urzeczywistnia się religijna funkcja ateizmu. Omówienie ich pokazuje w jaki sposób świadomość dwóch wspomnianych elementów konstytuujących funkcję religijną znajduje swój wyraz w doktrynie Boga, języku religijnym i wspólnocie. Pierwsza koncepcja „Boga ponad Bogiem” oznacza przekroczenie teistycznego wyobrażenia w stronę tego, co nie jest istniejącym przedmiotem ani bytem obok innych bytów. Ma znaczenie dla idei Boga i stanowi odpowiedź dla tych, którzy szukają Boga jako źródła sensu w sytuacji, gdy wątpliwość i poczucie bezsensu pochłonęły przedmiotowego Boga. Druga koncepcja deliteralizacji ma znaczenie dla języka religijnego i dotyka popularnej dyskusji teologicznej wokół demitologizacji. Wychodzi naprzeciw problematyczności mitu, który uprzedmiotawia Boga, wtłaczając go w strukturę podmiotu-przedmiotu oraz skończone kategorie. Z kolei trzecia idea zasady protestanckiej (nazywana też kryterium krzyża) ma znaczenie dla wspólnoty, gdyż oznacza, że żaden skończony i uwarunkowany wyraz tego, co ostateczne nie może zostać uznany za ostateczny. W kontekście eklezjalnym ten sprzeciw wobec samoabsolutyzacji dotyczy w równym stopniu liturgii, doktryny i etyki. Trzy wybrane koncepcje wyrażają świadomość uprzedmiotawiania Boga oraz potrzebę przekraczania każdego uwarunkowanego wyrazu w stronę tego, co ostateczne. Z tego powodu zostały nazwane wyrazami religijnej funkcji ateizmu.
Pracę uzupełnia wstęp o charakterze metodologicznym, który prezentuje cel pracy i uzasadnienie podjęcia tematu. Zrelacjonowano w nim stan badań nad myślą Tillicha w literaturze polskojęzycznej i anglojęzycznej (w mniejszym stopniu również niemieckojęzycznej), skupiając się przede wszystkim na zagadnieniach istotnych dla realizowanego tematu niniejszej pracy. Wstęp kończy się scharakteryzowaniem metody i strukturą pracy. Całość rozprawy zamyka zakończenie, w którym zestawione zostały najważniejsze wnioski płynące z każdego rozdziału, ich związek oraz podsumowanie całości pracy. Zasygnalizowany został również możliwy kierunek dalszych badań. Do pracy dołączono również bibliografię, która podzielona została na teksty źródłowe i literaturę pomocniczą.